Het verhaal van Jan Verstraaten
Interview door Wim de Jong, maart 2024
Jan Verstraaten is door het 4 meicomité Deventer gevraagd om te vertellen over het verhaal van zijn vader in het kader van het jaarthema ‘littekens van de oorlog’. Dat wilde hij wel.
Jan is geen echte Deventenaar, maar hij woont er al meer dan 60 jaar. Hij zat er ook op school en heeft er zijn vrouw gevonden. Dat is wel een Deventerse van geboorte. Jan heeft ook altijd in Deventer gewerkt, voor het grootste gedeelte bij woonbedrijf Ieder1. Nog steeds actief in het vrijwilligerswerk in Deventer, bij het Etty Hillesum Centrum.
Jan is vijf jaar na de oorlog geboren in Indonesië, maar de oorlog houdt hem al zijn leven lang op een of ander manier bezig. Inmiddels is daarin voor hem een zekere rust gekomen. Hij geeft nog wel gastlessen op basisscholen in groep acht, maar dat doet hij voornamelijk omdat het leuk is om te doen. Eerder heeft hij met zijn jongste broer een boek geredigeerd op basis van dagboek van zijn vader: ‘Ooggetuige, Krijgsgevangen in Indië en Japan 1942-1945’. Jan heeft verder met zijn gezin reizen gemaakt naar Indonesië, niet alleen om zijn geboorteland te zien, maar ook om zijn kinderen enigszins te betrekken bij het verhaal van opa Ton. Ook heeft Jan met zijn broer ervoor gezorgd dat de erfenis van zijn vader op een goede plek terecht zou komen. Dat is museum Bronbeek in Arnhem geworden, het kenniscentrum van het Nederlands koloniaal-militair verleden. Daar heeft Jan ook een lezing gehouden over de ervaringen van zijn vader en is het boek aangeboden aan de commandant [De lezing bij die gelegenheid is in zijn geheel hieronder weergegeven. Die vertelt het hele oorlogsverhaal van vader Ton]. In 2023 heeft Jan een pelgrimage gemaakt naar de plek waar zijn vader als dwangarbeider meer dan twee jaar gewerkt heeft in de kolenmijn. Die reis naar en in Japan heeft Jan zeer goed gedaan. Hij volgde het spoor daar van zijn vader. Overal was hij welkom. Het was emotioneel, maar voelde als een afronding.
Bij hem thuis vroeger was de oorlog voelbaar. “Het was een groot taboe! Je mocht er niet over praten en er niet naar vragen. Het enige wat we wisten was dat mijn vader gevangen had gezeten in Indië en gewerkt had in een kolenmijn. Dat vertelde mijn moeder ons. Als het op TV in het bijzijn van vader Ton over de oorlog ging, dan werd die resoluut uitgezet of ging die op een andere zender. Ook heb ik nooit meegemaakt dat volwassenen onderling op visites over de oorlog praatten. Bij ons thuis mocht je absoluut niet met de deuren slaan. Dat deden de Japanners ook. Ik heb mijn vader wel zien verstijven als het soms toch gebeurde. Toen mijn vader ouder werd en ik al uit huis was kreeg hij ook nachtmerries en schreeuwde hij soms ‘s nachts, vertelde mijn moeder”.
“Wat ik vervelend vond was dat in mijn schooltijd in Deventer bijna niemand iets wist van de oorlog in Azië en van de bezetting door de Japanners. Als mijn vriendjes het over de oorlog hadden hield ik mij op den duur maar stil. Die hadden – heel begrijpelijk – verhalen over de Duitsers. Er was geen belangstelling voor. Het was me toen wel duidelijk: daar moet ik iets mee! Dat ga ik uitzoeken. Pas veel later ben ik daaraan toegekomen. Toen ik opgroeide en meer kennis van de oorlog opdeed kreeg ik wel meer begrip voor mijn vader. Hij wilde een gewoon gezinsleven met vrouw en kinderen. Daar pasten zware oorlogsherinneringen niet in. Mijn vader heeft dat willen parkeren en wegstoppen.. Hij was zwijgzaam en teruggetrokken. Van reünies moest hij niets hebben. Nooit zocht hij contact met oude kameraden”.
“Ondanks die afstandelijkheid is mijn vader voor mij ook een enorme inspiratie geweest. Hij was een sterke man die positief in het leven stond, met veerkracht, relativeringsvermogen en humor. Dat vind je ook terug in zijn verslag. Verdrietige, ernstige en zware dingen worden onderkoeld beschreven en als er iets positiefs is, dan wordt dat ook beschreven. In de schrijfstijl van het verslag merk je ook iets van afstand houden. Misschien was het te heftig om emoties toe te laten. Hij was aan het overleven. Dat merk je. Ook zal zelfcensuur een rol hebben gespeeld, stel dat het schrijven in verkeerde handen zou vallen”.
Pas na zijn 55e levensjaar kon Jan inhoudelijk bezig zijn met het oorlogsverleden van zijn vader. Dat kwam pas goed op gang na het overlijden van Jans vader in 2005. Ton had een koffertje met daarin een verslag van zijn oorlogservaringen en enkele andere waardevolle spullen uit die tijd. Hij wilde dat wij dat koffertje na zijn overlijden zouden aanbieden aan Bronbeek. “Dat hebben we uiteindelijk gedaan, nadat we eerst op basis van het verslag het eerdergenoemde boek hadden uitgebracht. Het koffertje leverde een compleet verslag van de 10 jaar dat vader Ton in Azië heeft gezeten. Het verslag was voorzien van prachtige kleine tekeningetjes. Naast schrijven hield kennelijk ook tekenen hem op de been in die barre jaren. We vonden in zijn koffertje de volgende tekst: ‘Verzoeke dit Epos te bewaren! Eilandenrijk in oorlog of te wel de droevige geschiedenis van een Landsverdediger.’ “
“Wij waren heel blij met het koffertje met het uitvoerige verslag van mijn vader. Het gaf eindelijk informatie over wat hij persoonlijk allemaal had doorgemaakt. Persoonlijk stilde het ook mijn honger naar kennis van de oorlog in Azië en de nasleep ervan. Er waren veel aanknopingspunten in het verslag om mij verder te verdiepen in het bredere verhaal van Nederlands-Indië en Indonesië. Met die kennis kon ik invulling geven aan mijn behoefte breder bekendheid te geven aan dit een onderbelichte deel van onze Nederlandse geschiedenis. Buiten de direct betrokkenen blijken weinig mensen te weten van de geschiedenis van de duizenden Nederlandse en Nederlands-Indische krijgsgevangenen die dwangarbeid moesten verrichten aan spoorlijnen, in fabrieken, scheepswerven en mijnen in bezette landen in Zuidoost Azië en zelfs in Japan. Graag vertel ik erover, zoals ook nu weer.”
Afbeeldingen
Hellschip
